αστρολάβος ή αστρολάβιον

Παλαιό όργανο παρατήρησης των αστέρων. Επινοήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες και το αποτελούσαν ένας ή περισσότεροι κύκλοι και ένας κινητός βραχίονας που επέτρεπε τον προσδιορισμό του ύψους των ουράνιων σωμάτων. O α. στην πιο απλή μορφή του είναι ένας δίσκος, με διάμετρο περίπου 15 εκ., με κυκλικό πλαίσιο που υποδιαιρείται σε μοίρες. Επάνω στον δίσκο είναι χαραγμένη μία ακτίνα που το άκρο της απολήγει στο μηδέν των υποδιαιρέσεων. Στο κέντρο είναι στερεωμένος ένας κανόνας (αραβικά αλιδάδα = γωνιόμετρο) που μπορεί να περιστρέφεται γύρω από τον άξονά του. Για να μετρήσουμε τη γωνιώδη απόσταση μεταξύ δύο αστέρων, τοποθετούμε με σκόπευση τον ένα αστέρα πάνω στη χαραγμένη ακτίνα και τον άλλο πάνω στον περιστρεφόμενο κανόνα. Η γωνία διαβάζεται πάνω στο κυκλικό πλαίσιο. Για την εξυπηρέτηση της ναυσιπλοΐας ο αρχαίος α., που στο μεταξύ είχε τελειοποιηθεί και διαδοθεί από τους Άραβες από τον 10ο έως τον 13ο αι., αντικαταστάθηκε κατά τον 18ο αι. από τον εξάντα. Στη σύγχρονη εποχή, για αστρονομικούς σκοπούς, κατασκευάζονται α. μέγιστης ακρίβειας, εφοδιασμένοι με διόπτρα, μπροστά στην οποία είναι προσαρμοσμένο ένα πρίσμα. Αστρολάβος του 16ου αι. που προέρχεται από ένα σκάφος της ισπανικής «Αήττητης Αρμάδας» (φωτ. Mella). Αστρολάβος του 16ου αι. (φωτ. Bevilacqua). «Οδοιπόρος και η μάγισσα», τοιχογραφία από την Πομπηία. Η αστρολογία, δηλαδή η πρόβλεψη του μέλλοντος από την παρατήρηση των άστρων, ήταν πρωταρχικό στοιχείο της θρησκείας των Χαλδαίων, οι οποίοι τη διέδωσαν στον αρχαίο κόσμο (Εθνικό Μουσείο, Νάπολη? φωτ. Pedicini).